Thomas Mann ili Philip K. Dick - eseji o stripu #25: ‘Third Generation’ and Beyond - 1

“Treća generacija” i posle - “Novi kvadrat” i ostali)

Sve do sredine sedamdesetih godina teško da se moglo govoriti o javno uobličenom mišljenju o stripu, ako se izuzmu oblici ideoloških osporavanja njegovih vrednosti i tek poneki usamljeni disonantni glas poslenika iz srodnih medija. U svakom slučaju, diskurzivnijeg kretanja unutar koordinata medija nije bilo. Afiniteti su uglavnom bili svedeni na čitalački odnos uz eventualno, manje ili više sistematično kolekcionarstvo.

Predmet ovog teksta je period od sredine sedamdesetih do prve polovine osamdesetih godina u kome se, po prvi put u pedesetogodišnjoj istoriji ovdašnjeg stripa, mišljenje o njemu počelo uobličavati, diferencirati unutar sebe i snažno uzajamno reagovati sa raslojavanjem samog stvaralaštva. Tačnije, ovaj tekst je pre svega neka vrsta osvrta na užu temu nazvanu sporom oko “treće generacije” ili sporom između etabliranosti i alternative u izražavanju stripom. Pod etabliranošću ovde imam uvidu najšire značenje ovog pojma, što ne povlači za sobom negativni predznak. Etablirani strip u najširem smislu znači strip koji se stabilizovao u svom izrazu, koji je saobražen utvrđenom sistemu ili obrascu i koji ne ispituje sopstvene pretpostavke nego ih podrazumeva kao neproblematične. Zadatak koji sebi etablirani strip postavlja jeste ispunjavanje unapred utvrđenih obrazaca koji su shvaćeni kao zadate okolnosti koje ne treba dovoditi u pitanje, već zanatski udovoljiti njihovim normama. Ovu stranu polarnosti neki još nazivaju klasičnim stripom, komercijalnim, konzervativnim, mada se čini da ovi termini opisuju tek neke aspekte etabliranog stripa, a da pri tom, bar neki od njih, isuviše naglašavaju negativan vrednosni stav prema ovakvoj vrsti stripa, pa ih ovde neću koristiti.

Alternativnost stripa takođe treba shvatiti u što širem značenju, kao izražavanje koje traga za novim i drugačijim od onoga što je u datom trenutku ustanovljeno, stabilizovano i podrazumevano. Alternativni strip ne treba tumačiti u suženom značenju kakvo ima recimo termin alternativni film koji se svesno zadržava o okvirima delovanja sa margine dominantnih tokova produkcije. Alternativni strip može imati tu ulogu i često je ima, ali se isto tako može pojaviti i kao jedna od dominantnih struja ili čak tako dominantan tok koji će izvršiti prevrednovanje i revolucionisanje shvatanja medija u glavnom toku produkcije. Alternativni strip, shvaćen na ovaj najširi način, može da obuhvati razne, veoma uticajne konkretne istorijske fenomene kao što su američki underground strip, francuski novi strip iz sedamdesetih, tadašnji autorski talas “treća generacija” na ovim prostorima, stripove koji se pojavljuju u fanzinima itd.

Drugi način mišljenja o stripu se ovako nekako pojavio - iz tame stripskog kvadrata, Emir Mešić

Istorijska konkretizacija alternativnog stripa, oličena u autorskom talasu “treće generacije” poseduje, međutim, neke specifičnosti. Ovde se polarnost etabliranost-alternativa vrlo brzo iskristalisala i zaoštrila ne samo do oprečnog izražavanja u mediju nego i do spora čiji će počeci prethoditi promovisanju termina “treća generacija”. Naravno, potrebno je razlikovati mišljenje o stripu od njegovog kreiranja, makar nosioci tog mišljenja bili i sami strip stvaraoci (sudovi koje izriču van svojih stripova), pa čak i onda kada se i pravljenje stripova i kritika uzdignu do nivoa autorske delatnosti. Reč je o dve srodne, ponekad tesno povezane, ali uzajamno nesvodljive delatnosti.

Bez obzira što je to već delimično činjeno u nekim tekstovima koji obrađuju ovu problematiku, nije zgoreg da ukratko nabrojim važnije događaje u mediju stripa koji su mogli biti u posrednom ili direktnijem odnosu sa uspostavljanjem polarnosti etabliranost-alternativa ili, pak, upravo predstavljaju glavne beočuge u lancu događaja.

Posle zlatnog perioda “Plavog vjesnika” i mnogih drugih listova koji su objavljivali domaći strip, krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih dolazi do treće velike oseke domaćeg stripa (prva je bila prekid usled Drugog svetskog rata; druga period osumnjičenosti i proskribovanosti stripa u drugoj polovini četrdesetih godina). Postojeća produkcija je tavorila, a revije su se oslanjale na uvozni, pretežno potrošni strip. A onda, krajem šezdesetih godina Kostja Gatnik, po rečima Ljubomira Kljakića kao “usamljeni medijski kanal”, počinje da uspostavlja vezu sa svetskim kretanjima u stripu, pre svega sa undergroundom.

Kostja Gatnik alias Magna Purga - Fatamorgana, 1973.

1974. godine pojavio se “Pegaz” – revija za istoriju i teoriju stripa i ostalih vizuelnih medija koji se izražavaju grafičkim putem.

1975. u “Pegazu” se prvi put pojavljuju Svemironi Lazara Stanojevića i Luna Krešimira Zimonića. Časopis “Kultura” stripu posvećuje tematski broj. U Francuskoj počinje da izlazi “Metal Hurlant” a beogradski “Student” donosi temat Novi strip koji je pripremio Ljubomir Kljakić.

1976. u oktobru kreće nova serija “Poleta” (glavni urednik: Pero Kvesić; urednik stripa: Mirko Ilić) koja okuplja niz mladih autora. Igor Vidmar objavljuje po svemu sudeći prvu bibliografiju tekstova, knjiga i časopisa (čak i spisak specijalizovanih knjižara po Evropi) posvećenih stripu u ljubljanskom “Ekranu”.

1977. izlazi Stripbuna, tematski broj “Tribune” posvećen stripu (uredio Igor Vidmar). Izdaje se prvi album alternativnog stripa u Jugoslaviji: Danes in nikdar več Kostje Gatnika pod pseudonimom Magna Purga. Zvanično startuje strip grupa “Novi kvadrat”, a u decembru te godine na stranicama “VUS-a” nastaje prva polemika oko etabliranosti i alternative u stripu koja je počela nakon teksta Darka Glavana Prezren i čitan.

1978. izlazi separat “Studenta” pod nazivom Treća generacija? sa istoimenim tekstom Ljubomira Kljakića u kome on uvodi pojam “treća generacija” u mišljenje o domaćem stripu. Iste godine omladinski list “Mladost” raspisuje prvi “Konkurs za mladi jugoslovenski strip” (drugi i treći konkurs bili su 1979. i 1980) koji svojim kriterijumima podržava nove tendencije. “Polet” objavljuje prva dva duža stripa autora “treće generacije” Deja Vu Kordeja i Ilića i Anno domini 1527 Radovana Devlića.

Novi kvadrat" - četvorica

1979. izlazi prvi tematski broj “Vidika” posvećen stripu. “Pitanja” posvećuju čitav broj grupi “Novi kvadrat” koja je dobila nagradu “7 sekretara SKOJ-a”, a Glavan započinje drugu polemiku na istu temu na stranicama “Poleta”. Iste godine grupa “Novi kvadrat” prestaje da postoji. U periodu od 1979–1980. javljaju se polemički tekstovi na relaciji: “Vidici”-”YU strip”-”Studentski list”-”Student”.

1980. u grupnom intervjuu za “Omladinske novine” bivši članovi grupe “Novi kvadrat” daju svoj osvrt na polemiku. “Mladost” donosi separat posvećen stripu. Početkom osamdesetih polemika se stišava uz povremene napise koji ne izazivaju veći antagonistički odjek.

Spor oko autorskog talasa označenog kao “treća generacija” imao je svoje teorijske pretpostavke mada se uglavnom odvijao kroz polemičke tekstove koji su se više zaoštravali u stavu, a manje razvijali argumentaciju. Počeci polemike očigledno datiraju pre no što je formulisana sintagma “treća generacija”. Glavanov pomenuti tekst bavio se situacijom u domaćem izdavaštvu i stvaralaštvu stripa u sedamdesetih godinama. On ju je s pravom nazvao sve kontroverznijom. Mnoge Glavanove tadašnje konstatacije u vezi s izdavačkom situacijom verovatno bi potpisali i autor ovih redova i mnogi potonji Glavanovi medijski antagonisti. Štaviše, neke od njih su i danas aktuelne. Njegov je tekst, međutim, sadržavao i neke druge implikacije za koje ni sam Glavan sigurno nije mogao tada pretpostaviti da će, zajedno sa reakcijama na njih, inaugurisati spor koji će potrajati više od pola decenije, a čiji povremeni eho možemo i danas osetiti.

Glavne pomake unutar dosta depresivnog stanja u domaćem stripu sedamdesetih godina Glavan je očekivao na najmasovnijem nivou, u glavnoj matici strip produkcije. Medijski nastup “Novog kvadrata” u omladinskoj štampi činio mu se kao pucanj u prazno. Optužio ih je za nekomunikativnost, elitizam, ezoteričnost i hermetizam koji deluju u azilu omladinske štampe neprimerenom za strip. Procenio je da time samo umanjuju ionako minimalne šanse šire afirmacije domaćeg stripa. Dodao je i to da su oni interesantniji kao ilustratori nego kao strip autori. Mada se ogradio izjavom da svako ima pravo na svoju vlastitu poetiku (što smatram izvanredno važnim stavom), Glavan teško da im je stvarno to pravo i priznao. Članove unutar grupe pokušao je vrednosno da kontrastira upravo preko afirmacije Krešimira Skozreta koji nije bio najizrazitiji predstavnik “grupne poetike”. Priznati pravo na neku poetiku marginalizujući pri tom njene izrazite predstavnike znači contradictio in adjecto, zabraniti vatri da bude vrela.

Novi kvadrat" - druga četvorica

Glavanu su polemički odgovorili Igor Vidmar i Anton Gomišček optužujući ga za opravdanje ili čak propagiranje građanske ideologije i američkog načina života. Njegovu kritiku “Novog kvadrata” okvalifikovali su kao čin javne marginalizacije jedine konkretne kreativnosti na obzorju medija. Po njima ovo je ishod davanja prednosti poštovanju konvencija pred stvaralačkim traženjem identiteta. U replici Glavan je osporio postojanje buržoaskog stripa, smatrajući uplitanje ideoloških diskvalifikacija nepotrebnim.

Drugi čin polemike Glavan je započeo u “Poletu” 1979. godine tekstom Rok/strip mućkalica. Pored ponovljenih izraza privrženosti komercijalnom potrošnom stripu, čiji procvat priželjkuje u vidu pojave analogne pojavi “Bijelog dugmeta” na rok sceni, on ističe da ne može uvideti smisao undergrounda dok ne postoji establišment, a pogotovo ne smisao obračunavanja s kodeksima i stavovima inostranog establišmenta. Odgovor Mirka Ilića sadržavao je tvrdnju da imamo uvezeni establišment koji poprima funkciju domaćeg strip establišmenta. Ovo je, dakle, samo negativni aspekt univerzalizacije kulture u koju se alternativni strip uključuje na način osporavanja tog establišmenta. Po Iliću, Glavan pod parolom prvo jedno (etablirani strip), pa drugo (osporavanje establišmenta) u stvari poriče konkretni pokušaj pomaka u jugoslovenskom stripu. U svojoj replici Glavan nije ponudio mnogo novoga, izuzev jedne bizarne opaske koju ću kurioziteta radi pomenuti: “Vidi ti bezobraznog dripca”. Opaska se, naravno, odnosila na lidera “Novog kvadrata”. No Glavana će znatno kasnije, 1985. godine. stići polemički bumerang. Kljakić će Glavanovo stanovište označiti kao “argumentaciju” kojoj se ne može poreći komičnost kao ni iracionalni konzervativizam.

Svakako da podsmeh nije bio najznačajniji sloj spora oko “treće generacije”. Umesto daljeg hronološkog skiciranja pokušaću ukratko da opišem sam predmet, dakle konkretan sadržaj pojma “treća generacija”, naravno sa sopstvenog vrednosnog stanovišta.

Može li se apstraktno šaliti u stripu - Lazar Stanojević je pokazao da može

“Novi kvadrat” bio je jedan od najvažnijih punktova autorskog talasa “treće generacije”. Ova grupa uspela je da ostvari dve retko spojive stvari: naglašenu prepoznatljivost i jedinstvenost medijskog nastupa (gledano od spolja) i unutargrupnu raznolikost koja je još za trajanja grupe uspostavljala individualne autorske poetike (posmatrano iznutra). Grupu je karakterisalo i prisustvo izrazite liderske ličnosti Mirka Ilića, što je verovatno i omogućavalo koordinaciju i animaciju deset različitih autorskih individualnosti. Mirko Ilić, Radovan Devlić, Krešimir Zimonić, Igor Kordej, Ninoslav Kunc, Joško Marušić, Ivan Puljak, Krešimir Skozret, Emir Mešić i Nikola Kostandinović upustili su se u radikalno, ponekad i brutalno osporavanje konvencionalnosti u stripu. Otud i fascinacija koju je izazvalo njihovo pojavljivanje u opustelom pejzažu izjalovljene produkcije domaćeg stripa. Njihov nastup je do kraja zaoštrio pitanje da li nam je potreban strip koji će iskoračiti iz odomaćene slike o samome sebi i sopstvenoj kulturnoj minornosti.

“Novi kvadrat” je bio samo najekskluzivniji, najosmišljeniji nastup autorskog talasa “treće generacije”. Uporedo sa njima javio se niz autora: Branko Gavrić, Ljubomir Milojević Ljubac, Rade Marković sa “Tuš grupom” (Zoran Mojsilov, Milan Jovanović-Jofke, Ljubiša Kostandinović i Duško Stefanović), Ivan Dorogi i Ivica Kustić, Vladeta Andrić, Ljubiša Bogosavljević, Milan Ristović, Bogdan Jovanović, Mladen Đurović, Željko Pahek, Zoran Janjetov, Dragan Bosnić, Alem Ćurin, Milan Trenc, Nenad Mikalački... Što se tiče “Beogradskog kruga 2” čiji su neki članovi već pomenuti, on je, kako ispravno zaključuje Bojan Đukić, paradoksalno figurirao u talasu “treće generacije” i van nje, u ambivalentnom odnosu pripadanja i nepripadanja.

Nesumnjiva kriza tadašnje strip produkcije samo je omogućila da se pojača privlačnost nastupa “treće generacije”. Zaista je bilo nešto sasvim drugačije “raditi strip bez obaveze”, što nije značilo raditi strip bez autorske (crtačke i scenarističke) odgovornosti. Značilo je da ne mora da postoji nastavak stripa, otvarajući mogućnost krajnje individualizacije strip celine. Nije morao da postoji stalni junak koji bi se vremenom izlizao do obezličenog stereotipa. Kretalo se u raznim pravcima, ka antistripu, naučnoj fantastici, antiutopijama, političkom angažmanu... Iskušavale su se mogućnosti nekad crteža, nekad priče, a nekad medija kao takvog, kako je to 1983. opisao Mirko Ilić.

Ljubomir Kljakić i Zoran Đukanović u SKC-u u Beogradu juna 1984.

Ljubomir Kljakić, “krivac” za sintagmu “treća generacija”, u nizu tekstova (pre svega u: Treća generacija?, 1978, Quo vadis, treća generacijo?, 1979, Crvenkapica se udala za vuka, 1980. i opsežnom intervjuu Medijska kultura stripa koji sam s njim napravio 1984; vidi “Strip vesti” br. 277, 278 i 279, na http://stripvesti.50webs.com/arhiva/arhiva.htm) ukazao je na niz osobina novog autorskog talasa u jugoslovenskog stripu. Jedna od njih bila je oslobađanje od svetski dominantnog konvencionalnog jezika stripa koji je okoštao u kanone stvaralačke orijentacije profesije i industrije. Uspevši da proširi tematske, jezičke i likovne mogućnosti stripa “treća generacija” je, po Kljakiću, u svojim najvišim dometima, strip uzdigla na nivo koji se nastavlja na vrhunske domete s početaka istorije stripa (Little Nemo, Krazy Kat...).

Isprva nazvani “treća generacija u potenciji”, bili su izdvojeni zbog kvaliteta onoga što rade, ali istovremeno i potencijalnog kvaliteta onoga što tek mogu da urade, što je snažno nagovešteno njihovim nastupom. Pojavnost “treće generacije”, tačnije njihova grupna harizma nije bila svodljiva na kvalitet pojedinih stripova. Nikada se do tada u jugoslovenskom stripu nakon Drugog svetskog rata autori nisu toliko doimali kao talas rastuće snage.

S obzirom da je svoju medijsku promociju “treća generacija” doživela na stranicama studentske i omladinske štampe, dužina stripova bila je saobražena prostoru koji im je pružan. Otud obilje stripova na samo jednoj ili svega nekoliko tabli. Ova činjenica uticala je na pooštreni stepen selekcije scenarističkih i grafičkih rešenja. Naglašeni grafizam, upotreba brze izmene rakursa, rezova i montaže, prikazivanje figura u neobičnim skraćenjima postali su zaštitni znak trećegeneracijskog izraza. No, ne treba zaboraviti da pojam “treća generacija” nije nužno vezan za kratku formu izražavanja u stripu. O tome svedoče ne samo pomenuti Deja Vu Kordeja i Ilića, Anno domini 1527. Radovana Devlića i Luna Krešimira Zimonića nego i mnoštvo potonjih stripova autora “treće generacije”.

Velika, genijalna Magna Purga 1977, naslovna

Po svemu sudeći najvažnije je da se kritika i prevrednovanje domaće strip produkcije iz sedamdesetih nije primarno dogodila na nivou mišljenja. Reč je naime o praktičnoj kritici, loša produkcija je kritikovana putem stvaranja boljeg stripa. Strip je prevrednovan stripovnim sredstvima. Istovremeno, bio je to period antagonističkog susretanja dvaju oprečnih stripovnih praksi. Učestalo parodiranje stripa stripom i uopšte osporavanje stripa stripom od strane “treće generacije” nije, međutim, značilo osporavanje stripa kao takvog nego osporavanje ograničenosti stripa na neke od njegovih užabokrečenih vidova. Tu se upravo strip nadilazio novom, smelijom vrstom stripa. Otud su bili bespredmetni strasni prigovori o “pljuvanju, blaćenju nečega što je bilo”.

Jedan od načina osporavanja “treće generacije” bilo je dovođenje u pitanje njene autentičnosti, recimo kroz tezu o pukom oponašanju “zvuka urlajućeg metala” (magazin “Metal Hurlant”) koji je dopirao iz Francuske. Uticaj francuskog i uopšte evropskog novog stripa na “treću generaciju” je nesumnjiv. Priroda njihovog odnosa je, međutim, daleko od pukog oponašanja. Tipovi kulturne interakcije, akulturacija (grupni kontakt sa vrednostima druge kulture) i enkulturacija (individualni kontakt s vrednostima druge kulture) uopšte ne moraju biti svedeni na puko oponašanje. U slučaju “treće generacije” nije bila reč o pasivnom prijemu nego o procesu aktivne kulturne selekcije, prerade i reinterpretacije, odnosno obogaćivanju opaženih crtačkih stilova i tema sopstvenim vrednostima. Naime, nije došlo do pasivne akulturacije u smislu pukog epigonstva ili čak uprošćavanja usvojenih impulsa nego je usledilo njihovo usložnjavanje i nadgrađivanje. Sam intenzitet medijskog radikalizma “treće generacije” ne zaostaje za svojim evropskim uzorima. Jedan od razloga ksenofobije pred “stranim uticajima” je neshvatanje da je aktivna kulturna prerada istovremeno vid kulturne kreacije. Aktivna akulturacija moguća je na jednom ili više nivoa (crtački stil, izbor karakterističnih tema, specifičan sižejni tretman tih tema itd.).

Međutim, bitno je uočiti da se kod otpora protiv “stranih uticaja” kao sredstva dovođenja u sumnju autentičnosti i vrednosti “treće generacije” radilo o vrsti selektivne ksenofobije. Naime, uticaji jednog tipa (novog, radikalnijeg stripovnog senzibiliteta) nazivaju se “importom”. Predratni strip je usvojio a posleratni prosledio i konzervirao nekada takođe “strane uticaje” (konvencije izražavanja potekle iz američkog avanturističkog i komičnog stripa) koji se sada smatraju striktno “domaćim stripom”. Otud je isključivost teze da strip mora biti potpuno domaći vrlo pogodna za mistifikaciju i manipulaciju. Aporija između “apsolutno našeg” i “importa” je lažno zaoštravanje i prekidanje složenog procesa uspostavljanja kulturne komunikacije kao kreativnog čina. Kao takva, ona odgovara lokalpatriotskoj motivaciji koja pritom nije svesna predistorije sopstvene tradicije.

U slučaju “treće generacije” nije reč, dakle, o tome da jedna lokalna kultura preuzima uticaje iz druge lokalne kulture (npr, francuskog novog stripa) i time samo preuzima tuđu lokalnost, postajući “francuski rasad u balkanskoj šumi”. U polemici sa Glavanom Mirko Ilić nije slučajno insistirao na procesu univerzalizacije kulture. Primer “treće generacije” pokazuje spontano i autentično interiorizovanje jednog novog i univerzalnog prevrednovanja mogućnosti medija stripa. Recimo, Moebius i ostali autori okupljeni oko “Metal Hurlanta” nisu bili autori lokalno francuskog kolorita. Oni su zajedno sa ostalim evropskim i američkim autorima bili začetnici novog planetarnog širenja prostora kreativnih sloboda u mediju stripa.

Konačno, “treća generacija” nije se iscrpljivala aktivnom akulturacijom. Prodorom nekih od autora “treće generacije” na svetsku strip scenu došlo je do transkulturacije, odnosno uspostavljanja uzajamnog dodira kultura, mogućnosti uticaja ovdašnjeg stripa na druge kulture.